روش نظریه داده بنیاد

روش نظریه داده‌بنیاد (Grounded Theory) یکی از روش‌های کیفی و نوین در پژوهش‌های اجتماعی و علوم انسانی است که به پژوهشگران این امکان را می‌دهد تا تئوری‌هایی را از دل داده‌ها و تجربیات واقعی استخراج کنند. برخلاف روش‌های سنتی که معمولاً فرضیه‌ها و نظریات قبلی را بر مبنای داده‌ها آزمایش می‌کنند، در نظریه داده‌بنیاد پژوهشگر به‌طور مستقیم از داده‌ها برای ساختن تئوری‌ها و مفاهیم جدید استفاده می‌کند. این روش به‌ویژه برای موضوعات پیچیده و ناآشنا که تئوری‌های موجود قادر به توضیح و پیش‌بینی آن‌ها نیستند، مفید است.

در مرحله اول، پژوهشگر باید داده‌های خام را جمع‌آوری کند. این داده‌ها می‌توانند از انواع منابع مختلف مانند مصاحبه‌ها، مشاهدات، اسناد و منابع دیگر حاصل شوند. یکی از ویژگی‌های مهم نظریه داده‌بنیاد، جمع‌آوری داده‌ها به‌صورت هم‌زمان با تحلیل آن‌هاست. به عبارت دیگر، در حالی که داده‌ها در حال جمع‌آوری هستند، تحلیل و بررسی آن‌ها نیز به‌طور مستمر انجام می‌شود تا به مرور مفاهیم و مضامین اصلی آشکار شوند. این فرآیند به پژوهشگر کمک می‌کند تا مسیر تحقیق خود را به‌طور مداوم بر اساس داده‌ها هدایت کند و از پیش‌فرض‌ها یا تئوری‌های آماده استفاده نکند.

مرحله بعدی در این روش، فرآیند کدگذاری داده‌هاست. کدگذاری به معنای برچسب‌گذاری داده‌ها و شکستن آن‌ها به قسمت‌های کوچکتر است تا مفاهیم و الگوهای اصلی از آن‌ها استخراج شود. این کدها می‌توانند به‌صورت اولیه (کدگذاری باز) یا سازمان‌یافته‌تر (کدگذاری محوری و انتخابی) باشند. در کدگذاری باز، داده‌ها به کدهایی تقسیم می‌شوند که ویژگی‌های مختلف آن‌ها را توصیف می‌کنند. سپس در کدگذاری محوری، پژوهشگر به بررسی روابط بین این کدها می‌پردازد و در نهایت در کدگذاری انتخابی، مفاهیم و تئوری‌های اصلی از داده‌ها استخراج می‌شود.

در مرحله سوم، پژوهشگر به‌طور مداوم و iterative به بازنگری و پالایش کدها و مفاهیم می‌پردازد. یکی از ویژگی‌های اصلی روش نظریه داده‌بنیاد، فرآیند مقایسه مستمر است. در این مرحله، داده‌ها و کدها به‌طور پیوسته با یکدیگر مقایسه می‌شوند تا روابط بین آن‌ها آشکار شود و تئوری‌ها یا مفاهیم جدید شکل بگیرند. پژوهشگر با پیش‌روی در این فرآیند، سعی می‌کند تا به نظریه‌ای جامع و منسجم دست یابد که تمامی داده‌ها و روابط موجود در آن‌ها را به‌طور کامل و معنادار توضیح دهد.

در نهایت، پس از تکمیل تحلیل داده‌ها، پژوهشگر به ساختن یک نظریه یا مدل پرداخته که از دل داده‌ها استخراج شده است. این نظریه یا مدل باید به‌گونه‌ای باشد که بتواند مفاهیم اصلی و روابط بین آن‌ها را توضیح دهد. همچنین، نظریه داده‌بنیاد معمولاً به‌دنبال کشف و تبیین فرآیندها، تجربیات و پدیده‌های اجتماعی است و به‌طور معمول به‌دنبال ارائۀ یک تئوری جدید است که از طریق داده‌ها و تجزیه‌و‌تحلیل‌های دقیق به‌دست آمده است. در پایان، پژوهشگر نتایج تحقیق را به‌طور شفاف و مستند گزارش می‌دهد و یافته‌های جدید را در قالب تئوری‌های موجود یا پژوهش‌های قبلی مقایسه می‌کند.

این روش به دلیل انعطاف‌پذیری، توانایی در کشف تئوری‌های جدید و وابستگی مستقیم به داده‌ها، در بسیاری از زمینه‌های اجتماعی و انسانی به‌ویژه در مطالعات فرهنگی، روان‌شناسی اجتماعی، مدیریت و آموزش بسیار کاربردی است.